Porady Prawne

Biuletyn Sądu Najwyższego 2006/10

Monitor Prawniczy 2006/22 str. 1122

Wokanda 2006/11 str. 6

www.sn.pl

W sprawie o rozwód strona może odwołać w apelacji - wyrażoną przed sądem pierwszej instancji - zgodę na zaniechanie orzekania o winie rozkładu pożycia.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Mariusza Z. przeciwko Hannie Z. o rozwód, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 25 paĽdziernika 2006 r., zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w P. postanowieniem z dnia 21 czerwca 2006 r., (...),:

„Czy w postępowaniu apelacyjnym strona procesu rozwodowego może cofnąć wyrażone przed Sądem I instancji żądanie zaniechania orzekania o winie rozkładu pożycia (art. 57 § 2 krio)?”

podjął uchwałę.

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało w sprawie z powództwa Mariusza Z. przeciwko Hannie Z., w której powód wniósł w pozwie o orzeczenie separacji, a następnie po tym jak pozwana zgłosiła żądanie rozwiązania małżeństwa stron przez rozwód bez orzekania o winie, na rozprawie przed sądem pierwszej instancji zmodyfikował swoje żądanie i także domagał się orzeczenia rozwodu bez ustalania winy rozkładu pożycia.

Wyrokiem z dnia 18 paĽdziernika 2005 r. Sąd Okręgowy w P. rozwiązał małżeństwo stron z zaniechaniem orzekania o winie, wykonywanie władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi stron powierzył pozwanej, pozostawiając powodowi prawo do współdecydowania o istotnych sprawach dzieci i prawo do nieograniczonych kontaktów z nimi. Rozstrzygnął o obowiązku alimentacyjnym w stosunku do małoletnich dzieci obciążając nim obie strony, przy czym od pozwanego zasądził na rzecz każdego z dzieci raty alimentacyjne po 3.000 zł oraz odstąpił od orzekania o sposobie korzystania z mieszkania stron.

Wyrok ten zaskarżyła apelacją pozwana, która zakwestionowała orzeczenie o rozwiązaniu małżeństwa stron bez orzekania o winie. Pozwana zarzuciła, że orzeczenie to nie uwzględnia jej aktualnego stanowiska, gdyż po wnikliwym rozważeniu całej sprawy oraz swojej aktualnej sytuacji życiowej i procesowej postanowiła cofnąć wcześniejszą zgodę na rozwiązanie małżeństwa stron bez orzekania o winie. Wyjaśniła, że ta jej decyzja jest spowodowana niewywiązywaniem się przez powoda z uzgodnień dotyczących przeprowadzenia podziału majtku wspólnego w taki sposób, by pozwana nie odczuła negatywnych zmian w poziomie życia, jakie dotychczas prowadziła. Domagała się ustalenia, że wyłączną winę za rozkład pożycia małżeńskiego stron ponosi powód i orzeczenia rozwiązania małżeństwa z jego winy, zasądzenia na rzecz pozwanej renty alimentacyjnej, przeprowadzenia postępowania dowodowego na okoliczność winy powoda za rozkład pożycia oraz sytuacji życiowej i materialnej stron.

Rozpoznając apelację Sąd Apelacyjny w P. powziął wątpliwość co do tego czy strona procesu rozwodowego może cofnąć wyrażone przed sądem pierwszej instancji żądanie zaniechania orzekania o winie rozkładu pożycia. Wątpliwość ta, traktując rzecz ściśle według stanu sprawy, w którym powstała, dotyczy odwołania zgody na zaniechanie orzekania o winie w apelacji. Sąd Apelacyjny wskazał, że w kwestii tej zarysowały się w judykaturze dwa stanowiska. Zgodnie z pierwszym, oświadczenie z art. 57 § 2 kro stanowi dyskrecjonalne uprawnienie małżonków, o szczególnym charakterze, aktualnym na każdym etapie procesu i niepodlegającym żadnej kontroli sądu. Drugi pogląd, do którego przychyla się Sąd Apelacyjny, zasądza się na traktowaniu zgody na zaniechanie orzekania o winie jako oświadczenia procesowego mającego także skutki materialnoprawne w zakresie alimentacji. Według tego stanowiska zasadność cofnięcia zgody na zaniechanie orzekania o winie rozkładu pożycia w postępowaniu przed sądem apelacyjnym podlega badaniu w zakresie istnienia uzasadnionej przyczyny cofnięcia zgody oraz tego, czy przyczyna ta powstała po zamknięciu rozprawy przed sądem pierwszej instancji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 57 kro orzekając rozwód sąd orzeka także czy i który małżonków ponosi winę rozkładu pożycia (§ 1). Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy (§ 2). Przepis ten powtarza treść art. 31 Kodeksu rodzinnego z 1950 r. (dalej - kr), z dodaniem zdania drugiego w jego § 2. Ustawodawca utrzymał też w art. 56 § 3 kro negatywną przesłankę rozwodu w postaci żądania rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia, którą określał poprzednio art. 30 kr. Podobnie jak w kr określone zostały w kro wyjątki od tej zasady.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego, zarówno na gruncie Kodeksu rodzinnego jak i obowiązującego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dominuje pogląd zgodnie z którym strona może w postępowaniu apelacyjnym odwołać wyrażoną przed sądem pierwszej instancji zgodę na zaniechanie orzekania o winie rozkładu pożycia (orzeczenia z dnia 26 czerwca 1958 r. 2 CR 417/57 Nowe Prawo 1959/3 str. 368, z dnia 4 sierpnia 1958 r. 1 CR 1127/57 RPEiS 1959/3 str. 344, z dnia 3 września 1958 r. 3 CR 226/58 OSN 1959/III poz. 90, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2005 r. IV CK 557/2004 - niepublikowany). Pośród popierającej go argumentacji podnosi się między innymi i akcentuje, że zaniechanie orzekania o winie wywołuje bardzo doniosłe skutki materialnoprawne, w szczególności w zakresie prawa do alimentacji, co w sposób oczywisty przemawia przeciwko wykładni, która pozbawiłaby małżonka możliwości realizacji tych praw.

Oświadczenie strony procesu rozwodowego o wyrażeniu zgody na zaniechanie orzekania o winie jest procesowym oświadczeniem woli o skutkach materialnopranych. Wyraża ono wolę strony co do przedmiotu orzekania oraz określa wiążąco dla sądu zakres jego kognicji. Nie można podzielić oceny Sądu Apelacyjnego o podobieństwie jego konsekwencji do skutków oświadczenia o częściowym cofnięciu pozwu, którego dopuszczalności, w zakresie wskazanym w art. 203 § 4 kpc, podlega badaniu przez sąd. Cofnięcie pozwu daje wyraz rezygnacji powoda z kontynuacji postępowania rozpoczętego wskutek wniesienia pozwu. Jest tym samym rezygnacją z szukania ochrony prawnej w ramach tego postępowania. Zamiaru takiego nie wyraża cofnięcie żądania zaniechania orzekania o winie w sprawie o rozwód. Trudno tez uznać, że czyni ono zbędnym wydanie wyroku lub też, że skutkiem tego zachodzi niedopuszczalności jego wydania (art. 355 § 1 kpc).

Dopuszczalność cofnięcia czynności procesowej wynika z zasady dyspozycyjności przesądzającej, że decydujące znaczenie dla wszczęcia i kontynuowania postępowania w ogólności powinna mieć wola przedmiotów bezpośrednio zainteresowanych wynikiem postępowania. To do stron należy decyzja o wytoczeniu i cofnięciu powództwa, podjęciu i odwołaniu innych czynności wpływających na rozstrzygnięcie sądu o wniesieniu i cofnięciu środka zaskarżenia. Stąd też wynika cecha czynności procesowych polegającą na fakultatywności ich dokonania mająca Ľródło w normach zezwalających na dokonanie określonej czynności. Odwołalność jest także zasadą w odniesieniu do procesowych oświadczeń woli.

Jak wskazuje się w doktrynie przyczyny odwołania procesowych oświadczeń woli mogą być dwojakie, mogą je stanowić wady oświadczeń tj. przyczyny uprzednie tkwiące w czynności i przyczyny następcze inne niż wady, związane z okolicznościami zewnętrznymi. Możliwości „uchylenia” się od skutków wadliwego procesowego oświadczenia woli nie oznacza zastosowania przepisów prawa cywilnego o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli, przepisy te mają bowiem zastosowanie jedynie do czynności cywilnoprawnych, a nie do czynności procesowych. Odwołanie procesowych oświadczeń woli mogą jednak uzasadniać tzw. wady woli przyjęte w prawie materialnym takie jak błąd (tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 30 września 1960 r. 3 CR 1380 OSPiKA 1961/11 poz. 314) podstęp a także przymus. Czynności procesowe mogą być odwołane bez konieczności podejmowania jakichkolwiek czynności formalnych lub innego specjalnego pozbawienie ich znaczenia, gdyż skutek ten nastąpi przez dokonanie nowej czynności procesowej.

Odwołanie czynności procesowej doznaje ograniczenia w czasie i gdy chodzi o moment końcowy, to może być ono złożone dopóki nie nastąpi jeszcze zasadniczy skutek odwoływanej czynności, który w zasadzie powstaje w chwili uprawomocnienia się orzeczenia wydanego na jej podstawie i „konsumującego” ją.

Małżonek, który może wystąpić z żądaniem zaniechania orzekania o winie zarówno przed sądem pierwszej jak i drugiej instancji może też cofnąć to żądanie, tak jak i zgodę na orzeczenie rozwodu, aż do chwili zamknięcia rozprawy w drugiej instancji.

Zmianę taką w postępowaniu odwoławczym dopuszczano w orzecznictwie Sądu Najwyższego także pod rządami kr i dawnego kpc (wyrok z dnia 3 września 1958 III CR 226/58 OSNCK 1859/90).

Jej dokonaniu w postępowaniu apelacyjnym nie stoi na przeszkodzie wynikający art. 383 kpc zakaz rozszerzania żądania w tym postępowaniu oraz występowania z nowymi roszczeniami. Przysługujące każdemu z małżonków uprawnienie do wyrażenia zgody na nieorzekanie o winie nie może być utożsamiane z żądaniem pozwu, którego przedmiotem jest orzeczenie rozwodu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2005 r. IV CK 557/2004, nie publ.).

Przyjęta w judykaturze zasada tzw. integralności wyroku rozwodowego oznacza, że sprawa rozwodowa nie jest w ujęciu polskiego ustawodawcy sprawą, w której chodzi wyłącznie o rozwiązanie małżeństwa, lecz sprawą w której sąd w związku z taką decyzją orzeka o całości spraw rodziny (uzasadnienie uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 12 paĽdziernika 1970 r. III CZP 6/70 OSNCP 1971/7-8 poz. 117). Jak stwierdził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powołanej uchwały wyrazem tej zasady jest w szczególności konieczność stwierdzenia w samym wyroku orzekającym rozwód - tak ze względu na skutki prawne, jak i ze względów natury moralnej - czy i który małżonek zawinił rozbicie małżeństwa, aby w przyszłości ta zasadnicza dla byłych małżonków kwestia nie budziła wątpliwości i nie mogła być różnie rozstrzygana w innych sprawach.

Wynika stąd, iż sąd ma obowiązek zbadać z urzędu kwestię winy za rozkład pożycia, niezależnie od tego czy w sentencji wyroku znajdzie się orzeczenie o winie. Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy wprost w orzeczeniu z dnia 4 lutego 1955 r. I C 1930/53 (OSN 1957/II poz. 36), wskazując, że zgłoszenie przez obie strony wniosku o nieorzekanie o winie uzasadnia pominięcie kwestii winy w sentencji, nie zwalnia jednak sądu od rozważenia jej w motywach wyroku pod kątem widzenia art. 30 § 1 kr. Z kolei w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2005 r. V CK 364/2004 (OSNC 2005/12 poz. 218) Sąd Najwyższy stwierdził, że obowiązek orzekania przez sąd z urzędu o winie rozkładu pożycia małżeńskiego wynika także z tego, że stosownie do art. 56 kro dopuszczalność orzeczenia rozwodu nie zależy tylko od samego faktu powstania zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, lecz także od przyczyn rozkładu oraz od tego czy i który z małżonków ponosi winę za ten stan rzeczy. Oznacza to, że bez wyjaśnienia okoliczności związanych z zawinieniem przez małżonków rozkładu pożycia małżeńskiego nie jest możliwa ocena, czy rozwód jest dopuszczalny. Niezależnie od tego, czy został zgłoszony wniosek o nieorzekanie o winie, czy też nie, sąd musi ustalić czy z żądaniem rozwodu nie wystąpił małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia (art. 56 § 3 kro).

Zgodnie z przeważającym stanowiskiem doktryny, akceptowanym także w orzecznictwie (powołany wcześniej wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2005 r., także orzeczenie Sądu Najwyższego z 13 maja 1957 r. 3 CR 56/56 OSN 1958/II poz. 48) w sprawach o rozwód nie ma zastosowania w postępowaniu apelacyjnym art. 384 kpc, w sprawach tych bowiem przepisy art. 57 i 58 kro nakładają na sądy obu instancji orzekania z urzędu o wszystkich kwestiach stanowiących konieczne i integralne części rozstrzygnięcia w wyroku rozwodowym w tym o winie stron. Obowiązek badania przez sąd rozwodowy i to zarówno pierwszej jak i drugiej instancji, przyczyn rozkładu pożycia, stanowiących element ustalenia winy, wynika z art. 441 kpc. Jedynie wyjątkowo, jeżeli pozwany uznaje żądanie pozwu, małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może ograniczyć postępowanie do przesłuchania stron (art. 442 kpc).

Na tym tle, cofnięcie w apelacji żądania zaniechania orzekania o winie nie zmienia, gdy idzie o winę, przedmiotu procesu przed sądem apelacyjnym w stosunku do tego co było nim przed sądem pierwszej instancji, nie stanowi więc rozszerzenia żądania w rozumieniu art. 383 kpc.

W przyjętym przez ustawodawcę systemie apelacji, celem postępowania apelacyjnego jest ponowne i wszechstronne zbadanie sprawy pod względem faktycznym i prawnym (między innymi wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 10 maja 2000 r. III CKN 797/2000 Prokuratura i Prawo - dodatek 2000/10 poz. 42 i z dnia 28 stycznia 2004 r. IV CK 406/2002, nie publ.). Sąd apelacyjny rozpoznaje sprawę jako sąd merytoryczny, co w sprawie o rozwód dodatkowo uzasadnia konieczność badania i oceny z urzędu wszystkich przesłanek materialnoprawnych rozwodu w zakresie, który obciążał sąd pierwszej instancji i jaki wynika zakresu zaskarżenia. Uchylenie sprawy do ponownego rozpoznania dopuszczalne jest tylko wyjątkowo. Cofnięcie żądania zaniechania orzekania o winie przed sądem drugiej instancji nie musi w każdym przypadku prowadzić do konieczności przekazania sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Potrzeba taka może powstać wówczas jedynie, gdy konieczne stanie się przeprowadzenie postępowania dowodowego odnośnie do winy w rozkładzie pożycia w całości (art. 386 § 4 kpc). Będzie tak wówczas, gdy sąd pierwszej instancji, z naruszeniem art. 56 § 3 kro, w ogóle nie przeprowadził postępowania dowodowego w zakresie winy lub też postępowanie dowodowe zostało ograniczone na podstawie art. 442 kpc.

Obowiązujący model apelacji pełnej doznaje ograniczenia w zakresie „prawa nowości” poprzez unormowanie art. 381 kpc. Sąd drugiej instancji jest zobowiązany na wniosek strony uzupełnić materiał procesowy, jeżeli jest to konieczne dla rozstrzygnięcia sprawy, lecz równocześnie jest uprawniony do pominięcia nowych faktów i dowodów zgłoszonych dopiero w apelacji, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, chyba, że potrzeba powołania się na nie wynikła póĽniej.

Małżonek, który odwołuje wyrażoną przed sądem pierwszej instancji zgodę na nieorzekanie o winie powinien już w apelacji powołać nowe fakty i dowody dotyczące winy współmałżonka oraz wykazać, że ich powołanie przed sądem pierwszej instancji nie było możliwe (gdyż wówczas jeszcze nie istniały, lub o nich nie wiedział, albo też zachodziły istotne przyczyny usprawiedliwiające niemożność ich przedstawienia) albo, że potrzeba powołania się na nie wynikła póĽniej (art. 368 § 1 pkt 4 kpc). Nie będzie skuteczne samo tylko przytoczenie nowych okoliczności faktycznych i dowodów. W przeciwnym razie sąd apelacyjny oprze swoje orzeczenie o winie na materiale procesowym zgromadzonym przed sądem pierwszej instancji.

Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 § 1 kpc rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne jak w uchwale.